GIA CÁT LƯỢNG – 18 LỜI DẠY TINH HOA VÀ BÀI HỌC TU THÂN GIỮA LOẠN THẾ.

Trong những trang sử vàng son của Trung Hoa cổ đại, thời Tam Quốc là một trong những giai đoạn hấp dẫn và nhiều biến động nhất. Đó là thời đại của anh hùng và phản trắc, của lòng trung và sự tráo trở, của những trận chiến khốc liệt và cả những chiến lược thâm sâu không tiếng gươm đao. Nhưng giữa dòng chảy đầy cuồng loạn ấy, vẫn có một con người giữ được sự bình tâm, trí tuệ và nhân cách vững chãi như ngọn núi, đó chính là Gia Cát Lượng – vị quân sư huyền thoại của nhà Thục Hán.

Người đời nhớ đến ông với hình ảnh một bậc trí giả, tay cầm quạt lông, mắt nhìn xa trông rộng, vận mệnh của cả một quốc gia như gói gọn trong từng nước cờ ông đi. Nhưng Gia Cát Lượng không chỉ là người nắm binh quyền – ông là người sống trọn vẹn với đạo lý, là người luôn hướng nội để tu thân, lập chí, giữ tâm bất biến giữa muôn vàn biến đổi của thời thế.

Chính vì thế, những lời dạy của Gia Cát Lượng không chỉ là sách lược trị quốc, mà còn là kim chỉ nam cho mọi con người trong hành trình sống – từ đạo làm người, cách ứng xử, đến rèn luyện phẩm hạnh và dưỡng tâm, lập chí. Những câu nói của ông – dù đã hàng ngàn năm trôi qua – vẫn như ánh sáng xuyên thời gian, chiếu rọi đến cả thế giới hiện đại hôm nay.

Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng nhau đi sâu vào 18 lời dạy tinh hoa của Gia Cát Lượng – không chỉ để ngưỡng mộ trí tuệ cổ nhân, mà còn để tìm lại chính mình giữa nhịp sống vội vã, xô bồ. Mỗi câu nói là một lớp triết lý sâu xa, là sự kết tinh của một đời tu thân lập mệnh giữa thời đại đầy phong ba.

Và cũng từ đây, bạn sẽ thấy – làm người vững chãi, sống có tâm, có tầm, không phải là điều quá xa vời – nếu ta chịu học từ những vị thầy vĩ đại của quá khứ.

Những câu nói đầu tiên – Gốc rễ của tu thân, lập chí

1. “Tĩnh dĩ tu thân, kiệm dĩ dưỡng đức.”

(Tĩnh lặng để sửa mình, tiết kiệm để nuôi dưỡng đức hạnh.)

Giữa thời Tam Quốc đầy hỗn loạn, nơi mà mọi lời nói, hành động đều có thể trở thành cái cớ để mất đầu, Gia Cát Lượng vẫn lựa chọn một lối sống giản dị, thanh tịnh. Ông không đắm chìm trong vinh hoa, không bị cuốn theo những toan tính quyền lực. Ngay cả khi được Lưu Bị ba lần đến lều tranh mời ra phò tá, ông vẫn ung dung, thong dong giữa núi rừng Nam Dương – để “tu thân”.

Ông hiểu rằng, con người muốn làm việc lớn, trước tiên phải rèn luyện chính mình. Tĩnh – không chỉ là sự yên lặng bên ngoài, mà là sự tĩnh tâm bên trong. Người có tâm tĩnh thì không bị ngoại cảnh khuấy động, không dễ bị lời khen chê chi phối. Kiệm – không chỉ là tiết kiệm tiền bạc, mà là tiết chế ham muốn. Người biết kiệm là người làm chủ được mình, không bị cuốn vào những phù hoa giả tạm.

Bài học cho ngày nay:

Giữa một thế giới ồn ào, nơi mọi thứ đều đòi hỏi phải “nhanh hơn, nhiều hơn, nổi bật hơn”, lời dạy này chính là điểm tựa để ta sống chậm lại, lắng nghe chính mình, và giữ gìn giá trị cốt lõi trong tâm hồn.

2. “Hành sự lấy trung tín làm gốc, đối nhân lấy khoan hậu làm đầu.”

(Làm việc phải lấy trung thực, tín nghĩa làm gốc. Đối xử với người phải lấy lòng bao dung làm đầu.)

Gia Cát Lượng là người trung thành tuyệt đối với Lưu Bị, suốt đời vì nước, vì dân, chưa từng có một mảy may tư lợi. Khi Lưu Bị qua đời, ông vẫn một lòng tận tụy với A Đẩu – người con còn thơ dại của vua, dù biết rõ vị vua trẻ này thiếu bản lĩnh và dễ bị kẻ khác thao túng. Nhưng lòng trung tín của ông không thay đổi.

Không chỉ vậy, ông còn bao dung với người dưới. Ông từng tha tội cho những viên tướng lầm lỗi, miễn là họ biết hối cải và tiếp tục phụng sự. Chính nhờ lòng khoan hậu ấy mà ông thu phục được nhiều nhân tài – những người cảm nhận được sự chân thành từ bậc thầy quân sư.

Bài học cho ngày nay:

Trong xã hội hiện đại, lòng trung thực ngày càng trở nên quý hiếm. Giữ chữ tín không chỉ là phẩm chất tốt đẹp, mà còn là nền tảng để xây dựng niềm tin và mối quan hệ bền vững. Còn sự khoan dung, nếu biết dùng đúng lúc, sẽ khiến bạn trở thành một người lãnh đạo đích thực.

3. “Quân tử mưu đạo, tiểu nhân mưu lợi.”

(Người quân tử mưu cầu đạo nghĩa, kẻ tiểu nhân chỉ toan tính tư lợi.)

Gia Cát Lượng chọn phục vụ cho nhà Thục không vì danh lợi, mà vì ông nhìn thấy chí hướng lớn lao của Lưu Bị: muốn khôi phục Hán thất, đem lại công lý cho thiên hạ. Trái lại, có không ít kẻ như Tào Tháo – dù tài năng vượt trội – nhưng chỉ chăm chăm lo quyền lực, địa vị, bất chấp mọi thủ đoạn.

Trong “Xuất Sư Biểu”, Khổng Minh từng viết: “Thần sớm khuya lo nghĩ, không dám buông thả. Vì nỗi lo đại nghĩa chưa trọn, lòng thần như lửa đốt.” Đó là tâm thế của người mưu đạo.

Bài học cho ngày nay:

Giữa dòng đời bon chen, rất dễ để ta bị cuốn vào cuộc đua kiếm lợi. Nhưng nếu sống chỉ vì lợi, tâm sẽ mãi bất an. Ngược lại, nếu sống vì giá trị, vì đạo nghĩa – dù chậm mà chắc, ta sẽ luôn vững vàng trong mọi hoàn cảnh.

4. “Nhân sinh yếu hữu chí, chí bất lập, thân vô sở lập.”

(Đời người cần có chí hướng. Nếu không có chí, thân không nơi dựa.)

Khi còn ở Ngọa Long Cốc, Gia Cát Lượng đã viết ra “Long Trung đối sách” – kế hoạch thống nhất thiên hạ trong ba bước. Khi ấy, ông chưa từng ra chiến trường, nhưng chí hướng đã vượt xa người thường. Đó là tầm nhìn, là lý tưởng, là kim chỉ nam giúp ông luôn biết mình đang đi đâu, vì điều gì mà sống.

Bài học cho ngày nay:

Người sống không có chí như thuyền trôi không lái. Dù bạn là ai, làm gì – một mục tiêu rõ ràng sẽ là nguồn động lực mạnh mẽ nhất giúp bạn vượt qua khó khăn, giữ vững phương hướng.

5. “Lấy tâm không tranh, để giữ được hòa khí.”

(Không tranh giành hơn thua, là cách giữ cho lòng mình an yên và các mối quan hệ vững bền.)

Có một lần, sau chiến thắng ở Kỳ Sơn, Gia Cát Lượng chủ động lui binh trước sự thách thức từ quân Ngụy, khiến nhiều tướng sĩ cho rằng ông quá mềm yếu. Nhưng ông hiểu rõ: lúc đó, thắng thêm một trận chưa chắc đã có lợi, mà có thể tổn hao binh lực, ảnh hưởng đại cục.

Ông không tranh luận, không cần khẳng định mình bằng thắng bại nhỏ nhặt. Chính vì vậy, tâm ông luôn an định, lòng ông luôn vững chãi.

Bài học cho ngày nay:

Không phải cứ tranh là mạnh. Nhiều khi, biết lùi là khôn, biết nhường là dũng. Hòa khí sinh tài, nhẫn nhịn đúng lúc sẽ giúp ta giữ được những mối quan hệ giá trị lâu dài.

Lãnh đạo bằng đức – Trí tuệ của người cầm quyền.

6. “Hiếu học để mở rộng tri thức, chí thành để lập thân.”

(Muốn có trí tuệ, phải chăm học. Muốn thành người, cần có sự chân thành.)

Gia Cát Lượng khi còn trẻ, tuy sống ẩn dật tại Long Trung, nhưng ông không hề sống lười nhác. Ông dành phần lớn thời gian để đọc sách, nghiền ngẫm kinh điển, nghiên cứu binh pháp, học từ những bậc tiền nhân như Tôn Tử, Khổng Tử, Lão Tử… Trí tuệ của ông không phải bẩm sinh mà có, mà được đúc rút từ sự kiên trì học hỏi và lòng ham cầu tiến không ngừng nghỉ.

Nhưng tri thức không đủ để khiến người ta nể trọng. Chính sự “chí thành”, lòng chân thực và kiên định trong nhân cách mới là thứ giúp ông được người đời yêu mến, nể phục và tin tưởng. Từ Lưu Bị đến bá tánh, ai cũng cảm nhận được cái tâm của một người quân sư thật sự sống vì thiên hạ.

Bài học cho ngày nay:

Học vấn giúp bạn có kiến thức, nhưng chỉ có sự chân thành mới giúp bạn tạo được niềm tin và chỗ đứng trong lòng người khác. Một người vừa có trí, vừa có tâm – ấy mới là người đáng quý.

7. “Lấy tĩnh chế động, lấy nhu khắc cương.”

(Dùng sự bình tĩnh để đối đầu biến động. Dùng sự mềm dẻo để thắng thế cứng rắn.)

Một trong những trận chiến nổi bật nhất thể hiện rõ câu này là “Trận Xích Bích”. Dù đang đứng ở thế yếu, liên minh Tôn – Lưu vẫn giữ vững được tâm thế, dùng mưu kế và sự linh hoạt để đánh bại thế công ào ạt của Tào Tháo. Khổng Minh đã đóng vai trò rất lớn trong việc củng cố niềm tin cho liên minh, và đưa ra những chiến lược mưu mẹo cực kỳ mềm dẻo, như giả vờ cầu hòa để đánh lạc hướng kẻ thù.

Cũng vậy trong nhiều lần ra quân, ông luôn giữ vững sự điềm đạm, không để cảm xúc chi phối hành động. Ông tin rằng, sự tĩnh tại là gốc rễ của trí tuệ và sức mạnh đích thực.

Bài học cho ngày nay:

Trong công việc, tình cảm hay cuộc sống, khi đối diện với khủng hoảng hay đối thủ cứng rắn, người thành công không phải là người “đối đầu” bằng bạo lực, mà là người biết lùi một bước để quan sát, rồi chọn đúng thời cơ để hành động hiệu quả.

8. “Người lãnh đạo giỏi là người khiến người khác tự nguyện đi theo, chứ không phải ép buộc.”

Gia Cát Lượng không bao giờ dùng quyền lực để trấn áp thuộc hạ. Ông không cần ra oai để buộc người ta phục tùng. Điều khiến các tướng như Triệu Vân, Ngụy Diên, Trương Bào, hay thậm chí cả những người từng bất mãn như Mã Tốc – đều kính phục và tình nguyện nghe theo, là ở phong thái điềm đạm, đạo đức cao cả và cách đối nhân xử thế công bằng của ông.

Ông lắng nghe, khích lệ, nghiêm khắc khi cần – nhưng luôn đặt lợi ích chung lên trên tất cả. Chính vì thế, lòng người quy tụ về ông, dù ông chỉ mang chức “Thừa tướng”, nhưng quyền uy, trí tuệ và sự nể trọng của ông vượt xa danh xưng.

Bài học cho ngày nay:

Một nhà quản lý, một người lãnh đạo tốt không phải là người khiến người khác sợ – mà là người khiến người khác tin và muốn đi theo. Để làm được điều đó, bạn phải là người biết lắng nghe, thấu hiểu và hành xử công bằng.

9. “Thắng mà không kiêu, bại không nản.”

(Khi chiến thắng, không được tự cao. Khi thất bại, không được nản lòng.)

Gia Cát Lượng từng nhiều lần giành chiến công, từ Nam Man đến Kỳ Sơn. Nhưng ông chưa từng vì chiến thắng mà kiêu ngạo. Mỗi lần thắng trận, ông đều khiêm tốn nhận mình là “may mắn có trời giúp”, “công lao là của tướng sĩ”.

Cũng có lần ông thất bại – như khi Ngụy Diên không nghe lệnh, hay Mã Tốc làm hỏng chiến lược ở Nhai Đình – nhưng ông không đổ lỗi, không than vãn. Ông rút kinh nghiệm, nhận trách nhiệm và sửa sai. Thậm chí, ông còn tự giáng chức mình và xử tử Mã Tốc – người ông từng hết lòng yêu quý – chỉ để giữ kỷ cương quân đội.

Bài học cho ngày nay:

Người thực sự bản lĩnh là người biết giữ tâm thế ổn định. Không để thắng lợi làm mờ mắt, không để thất bại làm lung lay chí hướng. Kiêu là gốc của chủ quan. Nản là mầm của bỏ cuộc. Giữ vững tâm mình – ấy mới là thành tựu lớn nhất.

10. “Làm việc phải có kế hoạch, hành sự phải xét hậu quả.”

(Trước khi làm bất cứ việc gì, đều phải tính trước và nhìn xa trông rộng.)

Chiến lược “Long Trung đối sách” là minh chứng rõ nhất cho tầm nhìn xa của Gia Cát Lượng. Khi còn ở ẩn, ông đã vạch ra toàn bộ kế hoạch chinh phục thiên hạ cho Lưu Bị – từ xây dựng liên minh với Đông Ngô, chiếm Kinh Châu, mở rộng sang Ích Châu, rồi dần tiến lên phía bắc để chiếm Trung Nguyên. Dù sau này không mọi việc đều theo đúng ý ông, nhưng bản kế hoạch đó vẫn là tấm bản đồ dẫn dắt chiến lược của Thục Hán suốt nhiều năm.

Bài học cho ngày nay:

Bất kể là một dự án lớn, hay việc nhỏ như chọn nghề, đầu tư, hoặc đơn giản là một chuyến đi – nếu không có kế hoạch và sự chuẩn bị, bạn rất dễ thất bại. Càng nhìn xa, bạn càng ít phải vất vả về sau.